ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳ ವಿಮೋಚನೆಯ ಮಾರ್ಗವೇ?

‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳ’ ಇಂದಿನ ಜನಪ್ರಿಯ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗಳಲ್ಲೊಂದು. ಆದರೆ, ಈ ಪರಿಕಲ್ಪನೆ ದಲಿತರ ಏಳಿಗೆಗೆ ನಿಜಕ್ಕೂ ಪೂರಕವಾಗಿದೆಯೇ ಅಥವಾ ದಲಿತರನ್ನು ದಿಕ್ಕುತಪ್ಪಿಸಿ ಅವರನ್ನು ಕತ್ತಲಲ್ಲಿಯೇ ಇರಿಸುತ್ತಿದೆಯೇ? ಅಂಬೇಡ್ಕರ್‌ ಅವರ 125ನೇ ಜಯಂತಿ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ, ‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳ’ದ ಪರಿಕಲ್ಪನೆ ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿರುವ ಹಲವು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳಿಗೆ ಉತ್ತರ ಹುಡುಕುವ ಪ್ರಯತ್ನದ ಈ ಬರಹ, ದಲಿತರ ಹಿತಾಸಕ್ತಿಗೆ ಯಾವುದು ಪೂರಕ – ಯಾವುದು ಮಾರಕ ಎನ್ನುವ ಸಾಧ್ಯತೆಗಳನ್ನು ಸೂಚ್ಯವಾಗಿ ಕಾಣಿಸುವಂತಿದೆ.

‘ಕೈಗಾರೀಕರಣ ಮತ್ತು ವಾಣಿಜ್ಯೋದ್ಯಮ ಕುರಿತು ಡಾ. ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಚಿಂತನೆ ಹಾಗೂ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳು’ ಎಂಬ ವಿಷಯದ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿ ಮತ್ತು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಬುಡಕಟ್ಟಿಗೆ ಸೇರಿದ ವಾಣಿಜ್ಯೋದ್ಯಮಿಗಳ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸಮಾವೇಶ ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ನಡೆಯಿತು. ಅದು ಹಲವು ಸವಾಲುಗಳನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟಿದೆ. ‘ಉದ್ಯೋಗ ಕೊಡುವವರಾಗಿ’ ಎಂಬ ‘ಡಿಐಸಿಸಿಐ’ (ದಲಿತ್ ಇಂಡಿಯನ್‌ ಚೇಂಬರ್‌ ಆಫ್‌ ಕಾಮರ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿ) ಕರೆಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳ’ ತತ್ವವನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೊಳ್ಳಬೇಕೋ ಅಥವಾ ಬಾಬಾಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದ ವಿಮೋಚನಾ ಹೋರಾಟದ ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನೇ ಅನುಸರಿಸಬೇಕೋ ಎಂಬ ಜಿಜ್ಞಾಸೆಯನ್ನು ಸಮಾವೇಶದ ಸಂದೇಶ ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿದೆ.

‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿ’ ಎನ್ನುವುದು ದಲಿತರ ದೊಡ್ಡ ಸಮುದಾಯಕ್ಕೆ ನಿಜಕ್ಕೂ ನ್ಯಾಯ ಒದಗಿಸುತ್ತದೋ ಅಥವಾ ಅಧಿಕಾರ, ಸ್ವಹಿತಾಸಕ್ತಿ ಉಳ್ಳ ಕೆಲವೇ ಹಣವಂತರ ಕಾರ್ಯಸೂಚಿ ಮಾತ್ರವೋ ಎನ್ನುವುದು ಪ್ರಶ್ನೆ. ಈ ಪ್ರಬಂಧವು ಬಂಡವಾಳದಾರರಾಗಿ ದಲಿತರ ಪಾಲ್ಗೊಳ್ಳುವಿಕೆ ಹಾಗೂ ವಿಶಾಲ ದೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ದಲಿತರ ಕಲ್ಯಾಣದ ಸಾಧ್ಯತೆಗಳನ್ನು ಹೇಳಲು ಯತ್ನಿಸುತ್ತದೆ.

ಕಳೆದ ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳಿಂದ ದಲಿತರು ಬಂಡವಾಳ ಹೂಡಿ ಉದ್ಯಮಗಳನ್ನು ಆರಂಭಿಸುವಲ್ಲಿ ತಮ್ಮನ್ನು ತೊಡಗಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದಾರೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಬಂಡವಾಳದಾರರ ಸಂಖ್ಯೆ ಹೆಚ್ಚಾಗತೊಡಗಿದಾಗ ಆರ್ಥಿಕ ಸ್ಥಿತ್ಯಂತರವೊಂದು ಆಯಿತು. ಅದರ ಭಾಗವಾಗಿ ಸರ್ಕಾರಿ ಹಾಗೂ ಖಾಸಗಿ ವಲಯಗಳಲ್ಲಿ ದಲಿತರಿಗೂ ಬಂಡವಾಳದಾರರಾಗುವ ಅವಕಾಶ ಸೃಷ್ಟಿಯಾಯಿತು. ಅದಕ್ಕೆ ಮೊದಲಿನ ಇತಿಹಾಸ ನೋಡಿದರೆ ದಲಿತರು ಬಂಡವಾಳ ಹೂಡುವುದೂ ನಿಷಿದ್ಧ ಎಂಬ ವಾತಾವರಣ ಇದ್ದುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗುತ್ತದೆ. ಶಿಕ್ಷಣ ಕ್ಷೇತ್ರ, ಮಾಧ್ಯಮ ಹಾಗೂ ವಿವಿಧ ಜ್ಞಾನ ಕೇಂದ್ರಿತ ವಲಯಗಳಲ್ಲಿ ದಲಿತ ಉದ್ಯಮಿಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಈಚೆಗೆ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿರುವುದು ಚರ್ಚೆಗೆ ಒಳಪಟ್ಟಿದೆ. ಆದರೆ, ದಲಿತ ಮಿಲಿಯನೇರುಗಳು ಈಗಿನ ದಲಿತರ ಸ್ಥಿತಿಗತಿಗಳನ್ನು ನಿಜಕ್ಕೂ ಬಿಂಬಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆಯೇ? ಹಾಗಿದ್ದರೆ, ಅದು ಎಷ್ಟರ ಮಟ್ಟಿಗೆ ದಲಿತರು ಹಾಗೂ ಇತರ ಮೂಲಸೌಕರ್ಯ ವಂಚಿತರ ಬದುಕನ್ನು ಸುಧಾರಿಸಿದೆ ಎನ್ನುವ ಪ್ರಶ್ನೆ ಏಳುತ್ತದೆ.

ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿ ಹಾಗೂ ಕೆಲವು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳು
ದಲಿತರೇ ಬಂಡವಾಳದಾರರಾಗುವುದರಿಂದ ಆ ಸಮುದಾಯದವರ ಆರ್ಥಿಕ ಸ್ಥಿತಿ ಸುಧಾರಿಸುವುದೇ ಅಲ್ಲದೆ ಉದ್ಯೋಗಕ್ಕಾಗಿ ಮೇಲುಜಾತಿಯವರನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸುವುದು ತಪ್ಪುತ್ತದೆ ಎನ್ನುವುದು ‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿ’ ಪ್ರತಿಪಾದಕರ ವಾದ. 

ಮೇಲುಜಾತಿಯವರಲ್ಲಿ ಸಂಬಳಕ್ಕೆ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಾ ಇರುವವರನ್ನು ಬಡತನದ ಸಂಕೋಲೆಗಳಿಂದ ಬಿಡಿಸಿ, ಬಂಡವಾಳದಾರರಾಗಲು ‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿ’ ಕಾರಣವಾಗುವುದಲ್ಲದೆ, ದಲಿತರಿಗೇ ಉದ್ಯೋಗಾವಕಾಶ ನೀಡುವ ಚೈತನ್ಯವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ ಎನ್ನುವುದು ಈ ವಾದದ ವಿವರಣೆ. ಇದನ್ನು ಸಾಕಾರಗೊಳಿಸಲು ‘ಡಿಐಸಿಸಿಐ’ ಸೇರಿದಂತೆ ಹಲವು ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಪ್ರಯತ್ನಗಳನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತಿವೆ. ಕೆಲವೇ ಕೆಲವರಿಂದ ರೂಪುಗೊಂಡಿರುವ ‘ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿ’ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯ ಕುರಿತು ಕೆಲವು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳಿಗೆ ಉತ್ತರ ಬೇಡುತ್ತಿದೆ.

ಮೊದಲನೆಯದಾಗಿ, ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿಗಳ ‘ವರ್ಗ ಪ್ರಜ್ಞೆ’ಯು ಯಾವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಮೇಲ್ವರ್ಗದ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿಗಳ ‘ಜಾತಿ ಪ್ರಜ್ಞೆ’ಯನ್ನು ನಿವಾರಿಸುತ್ತದೆ? ಬಂಡವಾಳ ಹೊಂದಿಸುವುದರಲ್ಲಿ ದಲಿತನೊಬ್ಬ ಯಶಸ್ವಿಯಾದರೂ ಭಾರತೀಯ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಅವನ ಜಾತಿ ಸ್ಥಿತಿ ಏನೂ ಬದಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಅವನನ್ನು ‘ದಲಿತ’ ಎಂದೇ ಸಮಾಜ ಕರೆಯುತ್ತದೆ.

ಒಂದು ವ್ಯತ್ಯಾಸ ಏನೆಂದರೆ, ‘ದಲಿತ ಮಿಲಿಯನೇರ್‌’ ಎಂದು ಕರೆಯಬಹುದಷ್ಟೆ. ಎರಡನೆಯದಾಗಿ, ದಲಿತರು ಆಸ್ತಿಪಾಸ್ತಿ ಹೊಂದುವುದರಿಂದ ಅವರ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಬದುಕು ಸುಧಾರಿಸುವುದೇ? ಮೂರನೆಯದಾಗಿ, ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳಶಾಹಿಗಳಿಂದ ಇಡೀ ದಲಿತ ಸಮುದಾಯದ ಸುಧಾರಣೆ ಸಾಧ್ಯವೋ ಅಥವಾ ಕೆಲವೇ ಜನರಿಗೆ ಅದರಿಂದ ಲಾಭ­ವಾಗುವುದೋ? ದಲಿತ ಸಮುದಾಯಗಳ ಒಳಗೇ ಲಿಂಗ ತಾರತಮ್ಯವನ್ನು ನಿವಾರಿಸುವಲ್ಲಿ ದಲಿತ ಬಂಡವಾಳ ಶಾಹಿ ತತ್ವದ ಪಾತ್ರವೇನು? ಈ ಎಲ್ಲಾ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳಿಗೆ ಉತ್ತರ ಕಂಡುಕೊಳ್ಳಲು, ಭಾರತೀಯ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಬಂಡವಾಳ ಹಾಗೂ ಉದ್ಯೋಗಗಳಿಗೂ ಜಾತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೂ ಇರುವ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಅರ್ಥ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

ಜಾತಿ ಮತ್ತು ಶ್ರಮ
ಶ್ರಮವನ್ನು ಅಥವಾ ಉದ್ಯೋಗವನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಬಂಡವಾಳ ಆರ್ಥಿಕತೆಯ ಕುರಿತು ಯೋಚಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವೇ ಇಲ್ಲ. ಆಧುನಿಕ ಅರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿನ ಉದ್ಯೋಗಗಳು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಕೌಶಲಗಳು ಹಾಗೂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು ಬೇಡುತ್ತವೆ. ಅದರಲ್ಲೂ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ‘ವೈಟ್‌ ಕಾಲರ್‌ ಕೆಲಸ’ಗಳಲ್ಲಿ ಮೇಲ್ಜಾತಿಯವರೇ ಹೆಚ್ಚಿದ್ದಾರೆ; ಅಷ್ಟು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಈ ಉದ್ಯೋಗಗಳ ನಿಯಂತ್ರಣವೂ ಅವರ ಕೈಯಲ್ಲೇ ಇದೆ.

ಆರ್ಥಿಕ ಸಂರಚನೆಯೊಳಗೆ ಸಾಮಾಜಿಕ ಅನನ್ಯತೆಗಳು ಹೇಗೆ ಮಿಳಿತವಾಗಿರುತ್ತದೆಂದರೆ, ಅವಕಾಶಗಳು ಹಾಗೂ ಲಾಭಗಳು ಕೆಳವರ್ಗದವರಿಗೆ ದಕ್ಕುವ ಪ್ರಮಾಣ ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಕಡಿಮೆ. ಸಾಮಾಜಿಕ ಸ್ತರದಲ್ಲಿ ಕೆಳ ಹಂತದಲ್ಲಿರುವ ದಲಿತರಿಗೆ ಸಿಗುವ ಅವಕಾಶಗಳು ಇಲ್ಲ ಎನ್ನುವಷ್ಟು ಕಡಿಮೆಯಾಗಿರುವುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿಯೇ ಕಾಣಿಸುತ್ತದೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಈ ಹಿಂದೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಉತ್ಪಾದನಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಹಾಗೂ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಬಯಸುವ, ಅವಕಾಶ  ಸೃಷ್ಟಿಸುವ ಪ್ರಮುಖ ವಲಯಗಳು ಹಾಗೂ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಮೊದಲಿನಿಂದಲೂ ದಲಿತರನ್ನು ದೂರ ಇಡುತ್ತಲೇ ಬಂದಿವೆ. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ವರ್ತಮಾನದ ಅರ್ಥ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ದಲಿತರ ಸ್ಥಿತಿ ಆಸ್ತಿ ಮತ್ತು ಉತ್ಪಾದನಾ ವಿಧಾನಗಳ ಹಂಚಿಕೆಯಲ್ಲಿರುವ ತೀವ್ರ ಅಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತಿದೆ.

‘ಅನ್ಹಿಲೇಷನ್ ಆಫ್ ಕ್ಯಾಸ್’ನಲ್ಲಿ (ಜಾತಿ ವಿನಾಶ) ಬಾಬಾಸಾಹೇಬರು ಹೇಳುವಂತೆ ‘ಮನುಷ್ಯನ ಅಧಿಕಾರವು ಈ ಮೂರು ಅಂಶಗಳನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿರುತ್ತದೆ: 1. ಭೌತಿಕ ಅನುವಂಶೀಯತೆ, 2.  ಸಾಮಾಜಿಕವಾಗಿ ಆರ್ಜಿಸಿಕೊಂಡ ಜ್ಞಾನ. ಅಥವಾ ತಂದೆ ತಾಯಿಯರ ಲಾಲನೆ, ಶಿಕ್ಷಣ, ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಅರಿವುಗಳ ಮೂಲಕ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳಿಸಿರುವ ನಾಗರಿಕ ಜ್ಞಾನ ಮತ್ತು ಕೊನೆಯದಾಗಿ 3. ಸ್ವಪ್ರಯತ್ನ’.

ಇಲ್ಲಿ ‘ಸ್ವಪ್ರಯತ್ನ’ ಎಂಬುದು ಮೂರನೇ ಅಂಶವೆಂಬುದನ್ನು ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾಗಿ ಗಮನಿಸಬೇಕು. ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ಪರ್ಧಿಸಲು ಮೊದಲೆರಡು ಅಂಶಗಳು ಹೆಚ್ಚು ಮುಖ್ಯವಾಗುತ್ತವೆ. ‘ಬೇಡಿಕೆ ಹಾಗೂ ಪೂರೈಕೆ’ ಎಂಬ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರದ ಮೂಲ ತತ್ವವನ್ನೇ ಭಾರತೀಯ ಉದ್ಯೋಗ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಮುರಿಯಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ಮನುಷ್ಯ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿಕೊಂಡು ಅವಕಾಶಗಳ ಕದ ಕಟ್ಟಲು ಬೇಕಾದ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಮಾಹಿತಿ ಕಲೆಹಾಕುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ಅವಲಂಬಿಸಿರುತ್ತದೆ.

ಭಾರತೀಯ ಸಾಮಾಜಿಕ ಅನುಭವದಲ್ಲಿ ಜಾತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯೂ ಊನವಾಗಿದೆ. ಭಾರತೀಯ ಸಾಮಾಜಿಕ ಸ್ತರಗಳ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಜಾತಿ ಆಧಾರಿತವಾದುದು. ಕಾರ್ಮಿಕ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯ ಕಾರ್ಯವೈಖರಿಯ ಮೇಲೆ ಜಾತೀಯತೆ, ಜನಾಂಗೀಯತೆ, ಲಿಂಗ ಮೊದಲಾದ ಅಂಶಗಳು ಪ್ರಭಾವ ಬೀರುತ್ತವೆ. ಶಿಕ್ಷಣ, ಉದ್ಯೋಗ ಅಥವಾ ವರ್ತನೆಯ ಮಾದರಿಗಳನ್ನು ದಕ್ಕಿಸಿಕೊಳ್ಳುವಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಭಾವದ ಪಾತ್ರ ಬಹುಮುಖ್ಯ. ಇದು ಮಾರುಕಟ್ಟೆ ಫಲಿತದಲ್ಲಿ ಅಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ. ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯು ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಗುರುತನ್ನು ಗೌಣ ಮಾಡಿಬಿಡುತ್ತದೆ ಎನ್ನುವುದು ಭ್ರಮೆ ಎಂದು ರುಜುವಾತಾಗಿದ್ದು ಜಾತಿಯೇ ಭಾರತೀಯ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ನಿರ್ಣಾಯ ಅಂಶವಾಗಿರುವುದು ಸ್ಪಷ್ಟ.

ಉತ್ಪಾದನಾ ಸರಪಳಿಯಲ್ಲಿ ದಲಿತರು ಭಿನ್ನ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲುತ್ತಾರೆ. ಕಡಿಮೆ ಉತ್ಪಾದನೆ, ಅಸ್ತಿತ್ವದ ಹೋರಾಟ ಇತ್ಯಾದಿಯಿಂದ ಅವರು ಈ ಸರಪಳಿಯಲ್ಲಿ ಇರುವುದು ಕೊನೆಯ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ. ಇದರ ಫಲಿತಾಂಶವೆಂಬಂತೆ, ‘ಸಮಾಜದ ಗತಿಶೀಲತೆಯೇ ಉದ್ದಿಮೆದಾರತ್ವ’ ಎಂಬ ಕನಸು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನನಸಾಗಲಿಲ್ಲ. ಬಂಡವಾಳದಾರ ದಲಿತರಿಗೆ ದಲಿತೇತರರಿಂದಲೂ ವ್ಯಾಪಾರದಲ್ಲಿ ಹೂಡಿಕೆಯ ಅವಕಾಶಗಳು ದೊರೆಯುತ್ತವೆಯೋ ಅಥವಾ ತಮ್ಮದೇ ಸಂಪರ್ಕಜಾಲವನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿ, ಕಡಿಮೆ ಮೌಲ್ಯಾಧಾರಿತ ಉತ್ಪಾದನಾ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನೇ ನೆಚ್ಚಿಕೊಳ್ಳುವರೋ ಎನ್ನುವುದು ಇನ್ನೊಂದು ಪ್ರಶ್ನೆ. ಜ್ಞಾನಕೇಂದ್ರಿತ ಉತ್ಪಾದನಾ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಮೇಲುಜಾತಿಯವರ ಪಾರಮ್ಯವಿದೆ. ಆ ಉತ್ಪಾದನಾ ಸಂರಚನೆಯಲ್ಲಿ ದಲಿತರು ವೇತನ ಕಾರ್ಮಿಕರಾಗಿಯಷ್ಟೇ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಿರುವುದು.

ಇವತ್ತು ಬಹುತೇಕ ದಲಿತರು ಹೊಟ್ಟೆಪಾಡಿಗೆ ಸಾಕಾಗುವಷ್ಟು ವೇತನವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಪಡೆಯುತ್ತ, ಕಾರ್ಮಿಕ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿನ ಅನಧಿಕೃತ ಹೊಂದಾಣಿಕೆಗಳಿಗೆ ತಕ್ಕುದಾದ ಕೆಲಸಗಳನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಹಳ್ಳಿ, ನಗರ ಎರಡೂ ಕಡೆ ಇದೇ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಇದೆ. ಕೌಶಲ ತಾರತಮ್ಯದಿಂದಾಗಿ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿ ಮತ್ತು ಬುಡಕಟ್ಟುಗಳ ನೌಕರರು ಕಟ್ಟಡ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾಮಗಾರಿಯಲ್ಲಿ ಕಡಿಮೆ ಕೌಶಲ ಬೇಡುವ ಕೆಲಸಗಳಲ್ಲಿಯೇ ತೊಡಗಿದರೆ, ಉತ್ಪಾದನಾ ಕ್ಷೇತ್ರದ ಕುಶಲ ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮೇಲುಜಾತಿಯವರು ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.

ಅಸ್ತಿತ್ವಕ್ಕಾಗಿ ಮೇಲುಜಾತಿಯವರನ್ನು ದಲಿತರು ಅವಲಂಬಿಸಿರುವುದು ಗ್ರಾಮೀಣ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಎದ್ದುಕಾಣುತ್ತದೆ; ನಗರಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಣದೇ ಇರುವಂಥ ಸ್ಥಿತಿಯೇನೂ ಇಲ್ಲ. ಕಾರ್ಮಿಕ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯ ತರತಮ ನೀತಿಯಿಂದ ಬೇಸತ್ತು ಹಾಗೂ ಅಗತ್ಯ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ದಕ್ಕಿಸಿಕೊಂಡು ವೈಟ್‌ಕಾಲರ್ ಉದ್ಯೋಗಗಳನ್ನು ಗಿಟ್ಟಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗದ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ದಲಿತರು ಸ್ವಉದ್ಯೋಗವನ್ನು ಬಡತನ ನೀಗಿಸಿಗೊಳ್ಳುವ ಮಾರ್ಗವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ವೇತನ ಕೊಡುವ ಉದ್ಯೋಗಕ್ಕೆ ಇದು ಪರ್ಯಾಯ ಎಂದು ಭಾವಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಪಾನ್ ಬೀಡಾ ಅಂಗಡಿ, ಟೀ ಅಂಗಡಿ ಮೊದಲಾದವುಗಳನ್ನು ಇಡಲು ಅವರು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದರು. ಭದ್ರತಾ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಇದು ಸುರಕ್ಷಿತವಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಪೆಟ್ಟಿಗೆ ಅಂಗಡಿಗಳನ್ನು ಇಡತೊಡಗಿದರು. ದಲಿತರು ಭಾಗಿಗಳಾಗಿರುವ ಉದ್ದಿಮೆಗಳ ವಿಂಗಡಣಾ ಮಾದರಿಯು ಕೂಡ ಬದಲಾವಣೆಯನ್ನು ಸೂಚಿಸುವುದಿಲ್ಲ.

ಜಾತಿ–ಲಿಂಗ ತರತಮದ ನಡುವೆ ಎಲ್ಲೋ ಬೆರಳೆಣಿಕೆಯಷ್ಟು ದಲಿತರು ಮಾತ್ರ ಇದಕ್ಕೆ ಅಪವಾದವೆನ್ನಬೇಕು. ಸಮಾಜವು ಹೀನ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸುವ ಚರ್ಮೋದ್ಯಮದಂಥ ಕೆಲಸಗಳನ್ನು ಈಗಲೂ ದಲಿತರೇ ಮಾಡುವುದು. ಇಂತಹ ಕೆಲಸಗಳ ಪ್ರಮಾಣ ತಗ್ಗಿದ್ದರೂ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಬಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಅವು ಉಳಿದುಕೊಂಡಿವೆ.