ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವದ ಪ್ರತಿಪಾದನೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಸ್ಫುಟವಾಗಿ ಕಾಣುವುದು ಉಪನಿಷತ್ತುಗಳಲ್ಲಿ. ಅಲ್ಲಿಂದ ಮೊದಲಾಗಿ ಹಲವರು ದಾರ್ಶನಿಕರು ತಮ್ಮ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವದ ಬೆಳಕಿನಲ್ಲಿಯೇ ಕಾಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಎಲ್ಲ ಆಚಾರ್ಯರ ಕಾಣ್ಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಅಲ್ಪಸ್ವಲ್ಪ ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳಿರುವುದೂ ಸ್ಪಷ್ಟ. ಈ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಾದರೂ ಅನುಭವದ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ತೋರಿಕೊಳ್ಳುವಂಥ ತಾತ್ವಿಕತೆಯೇ ಹೌದು. ಈ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ನೋಡಿದಾಗ ನಾರಾಯಣ ಗುರುಗಳ ಕಾಣ್ಕೆಗೆ ಅನುಭವದ ವಿಶೇಷ ಹೊಳಪು ಇರುವುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು.

ಇರುವುದೇ ಒಂದೇ ವಸ್ತು; ಅದುವೇ ಬ್ರಹ್ಮ. ಇದುವೇ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಾದ ತಿರುಳು; ಅದ್ವೈತದ ಸಂದೇಶ. ಆದರೆ ಇದು ಕೇವಲ ಒಂದು ಬೌದ್ಧಿಕ ಘೋಷಣೆಯಾದರೆ ಪ್ರಯೋಜವಿರದು; ಇದು ಅಂತರಂಗದ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾಗಬೇಕಾದ ಅರಿವು ಎಂಬುದು ನಾರಾಯಣ ಗುರುಗಳ ನಿಲವು. ಎಲ್ಲೆಲ್ಲೂ ಎಲ್ಲರಲ್ಲೂ ಒಂದೇ ವಸ್ತುವನ್ನು ಕಾಣುವಂಥ ಅನುಭವ ದಕ್ಕಿದಾಗ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಭೇದಭಾವಕ್ಕೆ ಅವಕಾಶವಾದರೂ ಎಲ್ಲಿರುತ್ತದೆ – ಎಂಬುದು ಅವರ ಪ್ರಶ್ನೆ. ಹೀಗೆ ಅವರು ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಸಾಧಿಸಿದ, ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಉಳಿಯಬೇಕೆಂದು ಬಯಸಿದ ಸಮಾನತೆಗೆ ಮೂಲವಾಗಿರುವುದೇ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವ. ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವವು ನಮ್ಮ ನಿತ್ಯದ ಅನುಭವಕ್ಕೂ ಎಟಕುವಂತಿರಬೇಕು ಎಂದು ಆಶಿಸಿದವರು, ಅದರಂತೆ ಬಾಳಿದವರು; ಇತರರನ್ನೂ ಅದಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ರೂಪಿಸಲು ಉಪಕ್ರಮಿಸಿದವರು ಅವರು. ಹೀಗಾಗಿ ನಾರಾಯಣ ಗುರುಗಳನ್ನು ‘ಅನುಷ್ಠಾನ ವೇದಾಂತಿ’ ಎಂದು ಕರೆಯಬಹುದು. ಸಮಾಜದಲ್ಲಿಯ ಹಲವು ಅನಿಷ್ಟಗಳಿಗೆ ಧರ್ಮವೇ ಕಾರಣವಾಗಿರುವಾಗ, ಅದೇ ಧರ್ಮ ಅವುಗಳಿಗೆ ಪರಿಹಾರವನ್ನೂ ನೀಡಬಲ್ಲದು – ಎಂಬ ಅಪೂರ್ವ ಕಾಣ್ಕೆಯಿಂದ ಸಮಾಜದ ಕೊಳೆಯನ್ನು ಕಳೆಯಲು ತೊಡಗಿದ ಮಹಾಪುರುಷ ಅವರು.

ಬಾದಾರಾಯಣರು ವೇದಾಂತಸೂತ್ರಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಸೂತ್ರಗಳಿಗೆ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರೂ ರಾಮಾನುಜಾಚಾರ್ಯರೂ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರೂ ಭಾಷ್ಯಗಳನ್ನು ಬರೆದು ತಮ್ಮ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸಿದ್ದಾರೆ. ನಾರಾಯಣ ಗುರುಗಳು ಸ್ವತಃ ತಾವೇ ‘ವೇದಾಂತಸೂತ್ರ’ಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದರು. ‘ಬ್ರಹ್ಮವೇ ನಾನು’ ಎಂಬ ಮಾತಿನಿಂದ ಆರಂಭವಾಗುವ ಈ ಸೂತ್ರಗಳು, ಬ್ರಹ್ಮದ ಲಕ್ಷಣವನ್ನೂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯನ್ನೂ ಕುರಿತು ಸೂತ್ರೀಕರಿಸುತ್ತವೆ. ಬ್ರಹ್ಮದ ಲಕ್ಷಣವನ್ನು ಅವರು ‘ಜ್ಯೋತಿ’, ಎಂದರೆ ಬೆಳಕು ಎಂದು ನಿರೂಪಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಬೆಳಕಿನ ಕೆಲಸ ಎಂದರೆ ಕತ್ತಲೆಯನ್ನು ಓಡಿಸುವುದು. ಕತ್ತಲೆ ಎಂದರೆ ಅವಿದ್ಯೆಯಲ್ಲದೆ ಮತ್ತೊಂದಲ್ಲ. ಅವಿದ್ಯೆಯ ದೆಸೆಯಿಂದಲೇ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿಯೂ ವ್ಯಕ್ತಿಯಲ್ಲೂ ಎಲ್ಲ ವಿಧದ ಉದ್ವೇಗಗಳು ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಒಮ್ಮೆ ವಿದ್ಯೆ ಎಂಬ ಬೆಳಕು ನಮಗೆ ದಕ್ಕಿದರೆ ಆಗ ಎಲ್ಲ ಆತಂಕಗಳಿಂದ ಮುಕ್ತವಾಗಿ, ನಮ್ಮ ಜೀವನ‍ಪ್ರಯಾಣ ಸುಗಮವಾಗುತ್ತದೆ, ಸುಂದರವೂ ಆಗುತ್ತದೆ. ‘ಇರುವುದು ಒಂದೇ ತತ್ತ್ವ; ಅದುವೇ ಆತ್ಮ’ – ಎಂಬ ಸೂತ್ರದಿಂದ ಗುರುಗಳ ಸೂತ್ರಗುಚ್ಛ ಮುಕ್ತಾಯವಾಗುತ್ತದೆ. ಹಾಗಾದರೆ ಒಂದೇ ತತ್ತ್ವ ಇದ್ದಾಗ ನಮ್ಮ ರಾಗ–ದ್ವೇಷಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದರೂ ಏನು? ನಾವಿಂದು ಮನನ ಮಾಡಬೇಕಾದ ಸಂಗತಿ ಇದು.